KSIĘGA STANÓW POLSKICH czyli; gdzie, kto siedział w średniowiecznej Polsce

sobota, 30 kwietnia 2011

PIEKARY

pol: piekary, piekarze, piekarczyki
łac: panifices, pistores, paniopifices, fornarii, pistores pani, -extraneos, -magnarii
niem: Ba:cker, Becker

Piekarnia- pistrina

W Polsce mamy 16 osad o nazwie Piekary, Piekarty 1, Piekarnia, Piekary biskupie 1


Piekarze, wyrabiali i piekli chleb oraz inne pieczywo. Pojawiają się na kartach historii jako służebnicy książęcy i biskupi, na pierwszych uposażeniach klasztorów. Wymienieni w Przywileju Tynieckim w 1125 roku i Bulli Gnieźnieńskiej w 1136 roku, gdzie występują razem kucharzami i koniuchami jako ministeriales w opactwie w Łęczycy.
Ilustracja z Morgan Library, m103, Psautier z 1250 roku


 Na służbie księcia wędrowali razem z dworem książęcym, toteż tak jak kucharzy i łagiewników mieszkańcy wiosek mieli obowiązek ich gościć.

Drzeworyt autor nieznany
Być moze w takich przewoźnych piecach pieczono chleb w czasie podróży dworu lub wojska.


Piekarze wymieniani w pierwszych dokumentach prawa magdeburskiego razem z rzeźnikami i szewcami zakładali pierwsze branżowe cechy miejskie.




 
Piekarz na średniowiecznym kalendarzu



poniedziałek, 25 kwietnia 2011

ISKARZE


pol. iskarze, śledniki, poszukiwacze, tropiciele,
łac. yenatotes, indygatores,

Tropiciele śladów, poszukiwali zwierzyny w lasach dla panów którym służyli. Zapewne podlegali łowcom. Nazwa ślednicy mogła pochodzić od obciążenia zwanego śladem, może była specjalnością opolną.
Świadczą o nich dwa zapisy. Jeden dotyczy śledników z 1230 roku ...cum caniductore et indigatore perlustrent silvas..., drugi z 1250 , ...yenatotes nostros qui iskarze nominantur... (Nazwa yenatotes mogła być błędnie zapisaną venatores - czyli ogólnie łowcy.)


              Ilustracja pochodzi z "Livre de La Chasse " Gaston Phebus 1387-89

niedziela, 24 kwietnia 2011

GĄDKI

pol: gądki, gędźbiarze, gędźce, gęślarze, guślarze
łac: musicus, sonator di viola, musicus
niem: Muzikant, Spielmann


W Polsce istnieja dziś dwie miejscowości o nazwię Gądki, Gadki 1, Gądkowice 1, Gądów 1
Toponim Gądki jest uważany za nazwę rodową.

Grali na gęślach, cytrze, violi i opowiadali gadki, gędźby, pieśni, zagadki, często rymowane opowieści o rycerzach, królach, miłości i wojnach. Pieśń taką o narodzinach księcia Bolesława przytacza Gall Anonim. Kadłubek pisze o śpiewach biesiadnych z okazji wprzyjęcia cesarza Ottona w Gnieźnie . Zapewne gadki opowiadano, śpiewano na dworach  i po karczmach.


                         Cantiga, "Cantigas de Santa Maria de Seville " 1280-1283

O samych Gądkach wspominają dopiero teksty z XVI wieku, Ale wtedy nie uważano ich już za ludzi godnych. O ile tak było wcześniej.
W najstarszym polskim tłumaczeniu Ortylli Magdeburskich uznawano gędźców, piszczków łaziebników i wylegańców za ludzi bezprawnych.


                                    Ilustracja pochodzi z "Roman de Fauvel" pocz.XIV wieku

Pisze o nich w " Speculum Saxonum albo Prawo Saskie..." Szczerbic,(1581)...gądki i piszczki masz rozumieć nie tych, którzy się uczciwą muzyką przystojnie zabawiają, ale owych, którzy się od karczmy do karczmy tułają, albo z pieskami tańcują...




                          Ilustracja pochodzi z manuskryptu G 24 Morgan Library poł XIVw.




sobota, 23 kwietnia 2011

CIEŚLE

pol: cieśle, siekierniki, siekierki, może drzewodzieje (Linde)
łac: carpentarii, lignifabrii, lignarii, materiarii,
niem: Zimmerer, Zimmermann

W Polsce jest obecnie 11 osad o nazwie Cieśle, Cieślin 4, Siekierowice, Siekierki 4, Siekierniki

Cieśle ciosali drzewo do wykorzystania w celach budowlanych. Obok ciosania, ociosywania drewna narzędziem zwanym ciosłą, cieślicą i toporem, wykonywali także konstrukcje budowlane z drewna, łącząc belki  przy pomocy wykonywanych w drewnie zamków, połączeń ciesielskich. Drewno było darte czyli rozłupywane na dranice, (dzisiejsze deski, belki), stąd inna nazwa cieśli dranicarz. Bardzo rzadko używano pił. Tych którzy stawiali się do pracy z siekierą nazywano Siekiernikami. Cieśla bywał  podobnie jak murator synonimem architekta,...architectus...W XIII wieku bardzo ważną w gospodarce specjalizacją stali się cieśle górniczy, terlarze, ...carpentarii montium...
Rzemiosło  pierwszy raz wymienione w 1136 roku “Bulla Gnieźnieńska” . Tam też pierwsi wymienieni z imienia cieśle; ... Hii vero sunt carpentarii : Vrest, Tys, Dulgota, Doman, Golian... mogli posiadać własne officium czyli organizację zawodową, prawa grupowe.



Ilustracja pochodzi z "La vie de monseigneur sain Denis" mnich Ives 1317r.

Zdolnymi cieślami konstruktorami bywali młynarze, czemu trudno się dziwić, przecież często budowali, modernizowali i konserwowali swoje młyny. W 1375 roku młynarz Hanko był konstruktorem machin wojennych w obronie Złotoryji, gdzie za zdradę został stracony.

       Ilustracja pochodzi z "Hortus deliciarum.." Herrade de Landsberg 1175 i 1185

Cieśla po rosyjsku Płotnik, słowo gozd znaczył las, drzewo.

środa, 20 kwietnia 2011

BEDNARY

pol: bednarze, bednary, spędownicy
łac: doleatores, doliatores, vietores, artifices lagenarium et doliorum
niem: Bothner, Bothener, Bittner, Bottger Grossbinder

Współcześnie w Polsce mamy cztery osady Bednarze i trzy o nazwie Bednary 3, Bednarka 1

Wytwarzali naczynia klepkowe wiążąc klepki lub okuwając obręczami metalowymi.
Kostrzewski uważał że dawniej nosili nazwę spędownicy od nazwy beczki, spędu, korca.

Nazwa ...artifex lagenarium et doliorum... wytwórca łagwi ...lagena... i beczek ...dolea... pojawia się po raz pierwszy w dokumencie legata Idziego z Tyńca w roku 1123/1125



                                 "Heures a le usage de Rome Pavie" Avignon 1300- 1350

Spędownicy pojawiają się jedyny raz w dokumencie z 1218 roku, opisującym podarowanych przez księcia Bolesława Krzywoustego Hugonowi Bukrowi dziesięciu ludzi służebnych zwanych spędownikami, ...homines quosdam iudicio vinctos in anticum reduxit servicium, quod dicitur spudounici...
Nie pozostała po spędownikach żadna osada chyba że uznamy za taką Spandau dawniej Spędów pod Berlinem, lub Spędy koło Pasłęka

W XV wieku widać bardzo wyraźny podział na łagiewników , leglarzy producentów małych naczyń klepkowych  i bednarzy produkujących naczynia większe . Czy jednak dawnych łagiewników z XII i XIII wieku możemy uważać za małych bednarzy, Kleinbinder, nie do końca wiadomo. Więcej o tym pod hasłem łagiewnicy .

sobota, 16 kwietnia 2011

SZEWCE

pol: szewce, szwiece, skorzenice, skórniki
łac: sutores, scurarii, calcearii, caligatores, cerdones
niem: Schuster, Schumacher, Schuwort

miejsca     Szwalnia

W Polsce 8 miejscowości nosi nazwę Szewce , Skorzeszyce (1), Skorzenice 1(1257r.)


Zawód służebny wymieniany w najdawniejszych dokumentach polskich (Bulla Gnieźnieńska). Szewcy (dawniej także szwiece, skąd szwacz, szwaczka) w Polsce Piastów nie tylko szyli buty, skórznie oraz ubrania ale także garbowali skórę i pozyskiwali korę, liście, galasy z dębów niezbędne do procesu garbowania  ...Kwasem szwiec cudzi bydlęce łupieże... (Wacław z Potoka).  Potrzebowano do wyprawy zwanej kwasem  także soli. Nieprzypadkowo pierwszy szyb w Bochni związany z legendą pierścienia Kingi nazywał się ...sutoris...

 Już Lelewel zauważył że w obu dokumentach gnieźnieńskim i lądzkim koniuchów i szewców oraz kobylników i skórników połączono razem. Być może szewcy z osad służebnych pozyskiwali skóry na buty z padłych koni, którą później garbowali.


                                     Ilustracja pochodzi z "Reiner Musterbuch" 1200-1220
                               i pokazuje szewca w obu rolach także jako skórnika, garbarza


 Bulla, 1136    ...quarum una Plocensis altera Vladizlavensis castelli est; pistores etiam et coci, agazones et sutores cum omnibus que ministratione abbatie eidem sunt ordinata....

Nadanie Lądzkie 1145 ….Rsgowo cum scurariis et stabularis....

          Szewc przy pracy, fragment witraża z katedry w Chartres, Francja, 1205-1215


czwartek, 14 kwietnia 2011

PSARY

pol. psary, psiarze, psiarczyki
łac. canniductores, custodes canum
niem. Hundefuhrer, Hundewarter

Służebnicy książęcy, biskupi. Podlegali łowcom. Opiekowali się psami szkolonymi do łowów. Pewnie uczestniczyli w łowach.


                              Manuscript ,lat14429 Baver,f.111 B.N.F, 1250-1260
mężczyzna dmący w róg bawoli na tej ilustracji to może być myśliwiec(psiarz) z dzieła Ostroroga


W Polsce nazwę Psary posiada 26 miejscowości  i jedna miejscowość Psarnia, Psarskie (2), Psarki (1)

                                      "Livre de La Chasse" , Gaston Phebus   1387-1389

W dokumentach polskich wymieniani od roku 1230 razem z cienietnikami i sokolnikami  z  często z okazji uwolnienia poddanych z obciążeń na rzecz tych służebników. W dokumentach czeskich nazywani hołotą, gołotą, ...venatores et caniductores qui holohti...(1235) Takie miano mogło dotyczyć także łowców polskich. Pośrednio poświadcza to Bulla Gnieźnieńska(1136) , wymieniając  zamieszkałego w wiosce strzelców ...Villa sagitariorum...,  Golca z towarzyszami.

                                Livre la chase, Gaston Phebus,  1387 - 1389

Psary nie zniknęli z areny dziejów z końcem XIII wieku . Służebnicy ci pozostawali w służbie królewskiej i możnych panów do XX wieku. Doglądanie i prowadzenie psów myśliwskich opisuje wydana w 1618 roku księga Jana hrabiego Ostroroga wojewody poznańskiego "Myślistwo z ogary". Chyba nie można odnieść do czasów średniowiecz zamieszczonych tam nazw psów;(przejemca-łowca, popędźca-znalazca, gońca, wyprawca, poprawca,) i nazw psarów; (myśliwiec, dojeżdżacz, biesagowy, szczwacz). Ale poczytać warto.
http://books.google.pl/books?id=tXQ7AAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=jan+ostror%C3%B3g&hl=pl&ei=8jelTeznHY7DswbOl-WDBw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CDAQ6AEwAQ#v=onepage&q&f=false

ZAŁAZY


 pol: załazy, przyłazy, hultaje
 łac: advenae, mercenarii 

 osady : Załazy 1


Najemnicy rolni, robotnicy sezonowi, ludzie luźni, wędrowni, najmujacy się do różnych prac pomocniczych. Posiadali własną organizację jako wolni ludzie książęcy. Może działający na prawie wolnych gości ...liberi hospites... pojawiają się w dokumentach jako ...advenae... juz latach 1136 i 1175, lub jako ...mercenarii... najemnicy stali w roku 1181.

Pochodzący z 1256 roku przywilej Wstydliwego dla klasztorów w Imbramowicach i w Miechowie wymienia wolnych najemników pracujących za rocznym wynagrodzeniem ...quam predictorum colonorum aratores ac mercenarii et advenae, qui vulgariter zalazi vocantur...

W późnym średniowieczu nazwa zmienia się i robotnicy najemni, ludzie luźni w Królestwie Polskim znani są już jako hultaje także posiadający swoje prawa i przywileje.


wtorek, 12 kwietnia 2011

CIENIETNIKI

 pol. cienietniki, sieciarze, siatniki, sietniki, sidlniki
 łac. venatores cum retibus, tenetarii, retiarii - (może dotyczyć tylko sieciarzy, gladiatorów)
niem. Netzmacher, -richter, -fanger

 osady : Cienietniki, Ciemiętniki



 Łowcy sieciami.  Zastawiali w lasach, polach sieci, (cienie-,pd.słow.teneto), wnyki aby łapać zwierzęta lub współdziałać z innymi łowcami. Najprawdopodobniej także wytwarzali i naprawiali sieci. Należałoby do nich zaliczyć także łowców ptaków, ptaszników, ...łac. aucupes... przy czym nie wiadomo czy znani ze śred. dokumentów aucupes nie byli rarożnikami, sokolnikami. Cienietnicy mogli dostarczać złowione zwierzęta do grodzonych zwierzyńców książęcych.


            ilustracja pochodzi z księgi "Le livre de chasse de Gaston Phebus" 1387-1389

 Nazwę Cienietniki nosiła wymieniana u Paprockiego osada, dawniej w ziemi sieradzkiej . Także współczesne Cielętniki koło Zawoni (Powiat trzebnicki), nosiły dawniej nazwę Cienietniki.
 Współcześnie tylko osada Ciemiętniki koło Włoszczowej brzmi podobnie ale wymieniana była także jako Ciemiernik, więc mogła mieć dużo wspólnego z ciemiernikami znanymi także jako jadowniki także związanymi z dawną służbą łowiecką.  Wymienieni w dyplomach księcia Konrada Mazowieckiego z lat 1230- 1232 ...venatores zum retibus... czyli nasi cienietnicy najprawdopodobniej należeli do ludności służebnej i podlegali łowcom książęcym

          ilustracja pochodzi z księgi "Le livre de chasse de Gaston Phebus" 1387-1389

O łowieniu sieciami ptaków pisze w XVI w. M. Cygański,"Muślistwo ptasze" a o łowcach siatnikach wspomina jeszcze Jan Ostroróg piszący w XVIIw. który napomina aby nie łowić zwierza sieciami i sidłami w okresie płodnym, ochronnym.