ŁAŹNIKI

pol. Łaźniki, Łaziebniki, Łaziebni

niem. Bader,

łac. Caldarii, Balneatores,

osady; Łaźniki 2, Łaźniew, Łaźniewek, Łaźnisko

W Polsce mamy dzisiaj dwie osady sugerujące istnienie służebnych łaźników pierwsza notowana już w XIIwieku niedaleko Łowicza która należała do arcybiskupów gnieźnieńskich i druga niedaleko Złotoryi na Dolnym Śląsku. Istnieje jednak w literaturze wiele przekazów z czasów późniejszych, potwierdzających powszechne istnienie łaźni,...balnea... na terenach polskich od najdawniejszych czasów i sympati jaką się ta forma pielęgnacji ciała cieszyła na dworach możnych i biedniejszych czy w łaźniach miejskich. .Można więc spokojnie założyć że przynajmniej urządzenia dworskie posiadały stałą obsługę w postaci służebnych łaziebników, łaziebnych. Czyli znanych z dokumentów czeskich łaźników...ministeriales caldarii...czy ...balneatores...

cod.lat.2271, kodeks Wacława, XIVw.

Ilustracje z czeskiego kodeksu króla Wacława pokazują w tej roli łaźniczki  co wiąże się  z legendą w której sługa łaziebna uratowała króla kiedy został zaatakowany przez wrogów, podczas pobytu w tym przybytku za.

cod.lat.2271, kodeks Wacława, XIVw.

Służące w łaźniach dworskich kobiety sądząc z tych ilustracji mogły pełnić usługi niekonieczne związane z czystością.

Złota Bulla króla Czech Karola IV koniec XIVwieku

Oprócz łaziebników zatrudniano w łaźniach palaczy, ...calefactores stubarum... i tragarzy drewna, ...portatores lignorum.... Jednach służebni ci zapewne obsługiwali nie tylko łaźnie.

RYBITWY

pol: rybaki, rybitwy, rybołowcy
łac: piscatores, allecistae, venditor piscium
niem: Fischer, Piscztor

miejsca Rybnik, Rybnica
osady : Rybaki, Rybitwy, Rybniki

Nadanie Lądzkie 1145 …Slawsko cum piscatoribus...

Rybitwy, rybacy, rybnicy, ogólnie ci co ryby łowili, sprzedawali. Także ludność służebna, rybnicy łowili ryby we wszystkich wodach stanowiących regale wodne, i dostarczali je dla dworu książęcego, może dla administracji kasztelańskiej a po nadaniach wód także dla kościoła lub panów świeckich. Pierwszy dyplom dotyczący uposażenia klasztoru w Tyńcu z roku 1124-25 wymienia między innymi książecych służebnych rybitwów.

...Thinciensem villam cum...omnibus ministris curie regis competentibus, tam pistoribus, lagenariis,

quam cocis et camerariis, piscatoribus et pecorariis...

Także Bulla Gnieźnieńska z roku 1136. pośród posiadłości arcybiskupa wylicza w prowincji Żnińskiej jeziora i wieś Rybitwy, ...villa piscatorum....item Nir per totum....cum piscatoribus eorum...

Nadanie dla klasztoru w Lądzie z 1145 roku, ...Slawsko cum piscatoribus...

Dostarczane ryby mierzono na jednostki zwane mieczami najprawdopodobniej rodzaj żerdzi z nabitymi na nią rybami....fasciculum piscium, qui mech dicitur...

1315 Trois, Psautier de la reine Mary, Britisch Library

Według ordynacji z roku 1243 rybitwy pracujacy dla zakonu bożogrobców gnieźnieńskich obok powinności dostarczenia wymienionych ilości ryb musieli ...pilnować raków i chodzić z sieciami w lecie i zimie gdzie im się każe...(Piekosiński). Książecy i inni rybacy do łowienia ryb posługiwali się różnymi sakami, sieciami czasem ogromnymi,  zwanymi niewodem...sagena maior..., sieciami i koszami stawianymi w różnych częściach jezior i rzek lub zamykając rzeki przegrodami zwanymi jazami tam gdzie książę tego nie zabraniał dla uwolnienia przepływu. Łowiono ryby z zakotwiczonej łodzi zapewne rzucanymi sieciami i na wędkę.

Gall Anonim wspomina o zaskoczeniu przez idące na Kijów wojska Bolesława Chrobrego, księcia Jarosława Mądrego w  chwili gdy ów pechowy książe łowił na wędkę ryby. To zdarzenie nie degraduje księcia do roli rybitwów ale pokazuje że wędkarstwo jako rodzaj łowów mogło być atrakcyjnym zajęciem także dla władców średniowiecznych. Być może służebni rybitwy tak jak cienietnicy, strzelcy czy inni łowcy musieli towarzyszyć i pomagać panującemu w łowach rybackich.

Trubadur, książę Pfeffel łowi ryby, Kodeks Mannese XIV w. Niemcy

Na Pomorzu rybactwo musiało być jednym z postawowych zajęć ludności . Duże ilości solonych, pewnie wędzonych czy suszonych ryb eksportowano do krain sąsiednich czego dowodzi akapit pieśni z czasów podboju Pomorza przez wojsko Bolesława Krzywoustego w wydaniu Galla Anonima. ...naszym przodkom wystarczały ryby słone i cuchnące my po świeże przychodzimy w oceanie pluskające...

anonim.grafika z XVI w.

Eksport beczek z solonymi rybami wiązał się najpewniej z eksportem soli z salin i warzelni nadmorskich, także w formie garum, słonego sosu rybnego.

Więcej o różnych specjalnościach rybackich w następnych artykułach; niewodnicy, pstrążnicy i kotowice

ŚWINIARY

pol: świniary, świnary, świniarze, świniopasy
łac: porcarii, pastores subulci, pastores porcorum, pastor suum, magister porcorum, suarii
niem: Schweinhirt, Kobenwarter, Sauhirt

Pasterze świń. Mimo że kojarzymy z hodowlą świń liczne jeszcze w Polsce chlewy, chlewiki, to w czasach wczesnego średniowiecza zboża starczało przede wszystkim na strawę dla ludzi. Świnie musiały być wypasane na pożywieniu naturalnym dla ich przodków, dzików czyli na żołędziach i orzechach bukowych, które także zbierano na karmę dla nich. Tietmar w pierwszych akapitach swojej kroniki,(1012rok) wymienia cudowne źródło słowiańskiego ludu Głomaczy w którym pojawienie się płynących żołędzi, pszenicy i jęczmienia wróżyło obfite dla tego ludu czasy. W większości średniowiecznych kalendarzy europejskich pokazywano wypas świń w lasach jak i zimowy ubój tych zwierząt kiedy naturalna karma się kończyła.

kalendarz, Francja, XIVw.

Za korzystanie przez mieszkańców osad z owoców leśnych przeznaczonych dla świń książę pobierał od poddanych opłatę zwaną narzazem zliczaną przez książęcych służebników. O istnieniu służby świniarzy książęcych świadczą liczne osady noszące nazwę Świniary, (13 miejscowości), Świnary1,   jak i wymieniane w dokumentach kościelnych,(1136) dowody na opłacanie kościołowi dziesięciny nazywanej porcorum zapewne z chowu świń należących do księcia.

Godzinki hrabiego de Beury, XVw. Francja

Za czasów Kazimierza Wielkiego zapisano ramy prawne dla wypasu świń w lasach prywatnych i królewskich a nadzór nad zgodnym z prawem korzystaniem z bogactwa lasów trzymały służby leśne, gajowniki, leśniki. Wypas świń w lasach obok korzyści hodowlanych przyczyniał się także do ochrony drzewostanu bo zwierzęta te wyjadały liczne leśne owady i pędraki, czyszcząc i nawożąc ściółkę leśną. Świnie chodowano także w średniowiecznych miastach. Pod koniec XIVw. Kraków utrzymywał ...officum pastorum peccorum civitatis... i dwóch świniopasów miejskich a piekarze krakowscy byli także chodowcami świń.

   

NAROCZNIKI

pol: naroczniki, naroczyce?
łac:
niem:

miejsce Narok

Narocznicy, zagadkowa społeczność utrzymujaca się z uprawy roli, siedząca, osadzona na ziemi zwanej narokiem,...terra di narok... Ludzie niskiej kondycji społecznej, czeladź książęca ...famuli... wymieniani w dokumentach obok niewolnych dziesiętników być może wykonujacy na podstawie umowy lub kary jakieś nieznane dzisiaj czynności służebne wobec księcia i jego przedstawicieli.Instytucja naroku powstała zapewne w XI wieku a straciła rację bytu i zamarła w XIII być może w związku z podziałem dzielnicowym Polski. Największą zagadką jest zwiazanie ziemi narokowej i samych naroczników z dość odległymi grodami. Dla przykładu ; wymieniona w dyplomie księcia Bolesława Wstydliwego 1254 roku dla klasztoru w Staniątkach ziemia narokowa położona w Dębnikach niedaleko Krakowa podlegała grodowi wrocławskiemu. ...apud dubnic...area...et terra... ad beneficium wratizlauie wlgariter naroch dictum... Przykładów takich odległych podległości naroczników jest znacznie więcej.

1201-1225, Siewca Anglia, Psałterz Winchester, Imola

Narocznicy podobnie jak niewolni dziesiętnicy nie pozostawili po sobie wielu osad związanych ze swoją nazwą grupową. Narok 1 osada, Naroków 1 Naroczyce 2, wszystkie na Śląsku 

MINCERZE

pol: menniki, mienice, mincarze, monetniki, odmieniacze, wekslarze, kambierze
łac: monetarii, caleatores monetarum, campsores, nummularii, argentarii, grossarius faber
niem: Mincer, Mu:nzermacher, Stempelschneider

 miejsce; Mennica, minca

 urząd: Mincerz naczelny – magister monete, menniczy-monetarius

Nazwy osad w Polsce mających związek z nazwą; Mienice 1, Mieniany, 1 Mienia 1, Mińce 1, Mińsk 2

...Ci co pieniądze kują, to jest myncarze...(Siennik) Monetę własną bito w Polsce już w czasach Bolesława Chrobrego. Dopiero w XI wieku upowszechniła się moneta polska denar. Pracując w mennicy wybijali mincerze monetę z wcześniej przygotowanej blachy srebrnej, złotej.

Fresk z Kutnej Hory XV wiek.
Nazwę mieniców, odmieniaczy ,...campsores... mincerze zyskali od momentu wprowadzenia obowiązkowej wymiany monety...renovatio monete... Wymianę przeprowadzano do trzech razy w roku, po skasowaniu sporego procentu od wymienianych pieniędzy. Mienice, wymieniacze pobierali razem z celnikami na targach niektóre opłaty i daniny, prowadzili sądy w imieniu księcia. Ze względu na te obowiązki, personel mennicy musiał być spory i możliwe że mienice byli innymi pracownikami niż mincerze rzemieślnicy wybijajacy monetę tylko przy siedzibie księcia..  Pieniadze wybite na wymianę musiały różnić się od poprzednich bo płacącego nieważnymi monetami uważano za fałszerza. Stad pewnie pisał Szczerbic w polskim tłumaczeniu "Zwierciadła Saskiego"; ... Mynice albo pieniądze kować które by drugim podobne były, nie godzi się...

Zwierciadło Saskie XIIIwiek.
W 1212 roku w Krakowie było co najmniej czterech mincerzy.  Uciążliwy dla poddanych proceder renovatio monete pod koniec XIII wieku zastąpiono stałą opłatą menniczą zwana obrzazem, obrazem.

Gotowanie w oleju było karą dla fałszerzy monet
ilustracja z BNF,fr 9187, XIII wiek.
W polskich dokumentach z lat 30-tych XIV pojawia się informacja o narzędziu zwanym ...ferrum... służącym do mierzenia, badania bedących w obiegu groszy praskich. ...quo grossi mensurantur... Zapewne mierzono nim grosze wprowadzane do obiegu jak i wymieniane, sprawdzajac czy nie zostały poobrzynane.

Leonhard Beck, fragment ryciny z poczatku XVIwieku ilustrujący badanie, mierzenie monet w mennicy cesarskiej
Polskie "żelazo",  przyrząd do badania monet wprowadzony przez króla Kazimierza, mogło wyglądać podobnie. Mozna też przypuszczać że do badania monet podczas obowiązkowej wymiany we wcześniejszym stuleciu, stosowano podobne narzędzia.
Pierwsza maszyna mennicza powstała w roku 1570 , wynaleziona przez Hansa Supla z mennicy królewieckiej.

PIEKARY

pol: piekary, piekarze, piekarczyki
łac: panifices, pistores, paniopifices, fornarii, pistores pani, -extraneos, -magnarii
niem: Ba:cker, Becker

Piekarnia- pistrina

W Polsce mamy 16 osad o nazwie Piekary, Piekarty 1, Piekarnia, Piekary biskupie 1


Piekarze, wyrabiali i piekli chleb oraz inne pieczywo. Pojawiają się na kartach historii jako służebnicy książęcy i biskupi, na pierwszych uposażeniach klasztorów. Wymienieni w Przywileju Tynieckim w 1125 roku i Bulli Gnieźnieńskiej w 1136 roku, gdzie występują razem kucharzami i koniuchami jako ministeriales w opactwie w Łęczycy.

Ilustracja z Morgan Library, m103, Psautier z 1250 roku

 Na służbie księcia wędrowali razem z dworem książęcym, toteż tak jak kucharzy i łagiewników mieszkańcy wiosek mieli obowiązek ich gościć.

Drzeworyt autor nieznany

Być moze w takich przewoźnych piecach pieczono chleb w czasie podróży dworu lub wojska.

Piekarze wymieniani w pierwszych dokumentach prawa magdeburskiego razem z rzeźnikami i szewcami zakładali pierwsze branżowe cechy miejskie.

 

Piekarz na średniowiecznym kalendarzu

ISKARZE

pol. iskarze, śledniki, poszukiwacze, tropiciele,
łac. yenatotes, indygatores,

Tropiciele śladów, poszukiwali zwierzyny w lasach dla panów którym służyli. Zapewne podlegali łowcom. Nazwa ślednicy mogła pochodzić od obciążenia zwanego śladem, może była specjalnością opolną.
Świadczą o nich dwa zapisy. Jeden dotyczy śledników z 1230 roku ...cum caniductore et indigatore perlustrent silvas..., drugi z 1250 , ...yenatotes nostros qui iskarze nominantur... (Nazwa yenatotes mogła być błędnie zapisaną venatores - czyli ogólnie łowcy.)

              Ilustracja pochodzi z "Livre de La Chasse " Gaston Phebus 1387-89